Ισλάμ και πολιτικός μεσσιανισμός - Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Πανεπιστημίου Μακεδονίας, 2022

Το έργο είναι απόρροια πολυετών ερευνών μας για το θέμα. Όταν αρχίσαμε την ενασχόλησή μας με το Σιιτικό Ισλάμ τη δεκαετία του 2000, η διεθνής έρευνα ήταν πολύ συγκεκριμένη. Σταδιακά, και κυρίως μετά το 2010, άρχισε να σημειώνεται μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τις σιιτικές σπουδές αλλά και για τις απανταχού σιιτικές κοινωνίες, διάσπαρτες σε Ανατολή και Δύση. Παραλλήλως παρατηρείται μια συνεχώς αυξανόμενη επιστημονική παραγωγή, η οποία, χωρίς να αντικαθιστά τη σπουδαιότητα για την έρευνα των κλασικών για το σιιτικό Ισλάμ έργων, στρέφει το ενδιαφέρον της στις θρησκευτικές πρακτικές των σιιτών, με ματιά ανθρωπολογική, κοινωνιολογική και πολιτική, χωρίς βεβαίως να μπορεί να παραβλέψει τον κεντρικό ρόλο της θρησκείας. Στην ελληνική έρευνα, αν και τα τελευταία χρόνια υπάρχει όλο και μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τον πολιτικό κυρίως αντίκτυπο του σιιτισμού, δεν έχουν γραφτεί ακόμη αυτοτελή έργα πέραν του πονήματός μας το 2004, με τίτλο Το Σιιτικό Ισλάμ. Οι κοινωνικές και πολιτικές του προεκτάσεις στη Μέση Ανατολή και του έργου μας το 2010, το οποίο δεν κυκλοφόρησε στο ευρύ αναγνωστικό κοινό αν και αξιοποιήθηκε για διδακτικούς σκοπούς, με τίτλο Μεσσιανικά και αποκαλυπτικά κινήματα στο Ισλάμ. Μάχντη, ο εσχατολογικός λυτρωτής. Το κενό αυτό ευελπιστούμε να καλύψουμε με την παρούσα μελέτη, το περιεχόμενο της οποίας κατά το κύριο μέρος βασίζεται στην έως τώρα έρευνά μας, στις πηγές της ισλαμικής παράδοσης και σε σχετική εξειδικευμένη επιστημονική βιβλιογραφία ενημερωμένη έως και το 2021. Στην παρούσα μελέτη παρακολουθήσαμε την ανάπτυξη μιας έντονης εσχατολογικής και μεσσιανικής φιλολογίας, η οποία γεννήθηκε στο Ισλάμ, και είχε μεγάλο αντίκτυπο στη θρησκευτική, κοινωνική και πολιτική ζωή του Ισλάμ. Οι μουσουλμανικές εσχατολογικές προσδοκίες στηρίζονται καταρχάς στο Κορανικό κήρυγμα, το οποίο τονίζει επανειλημμένως την εγγύτητα της Ώρας των εσχάτων καιρών, την καταστροφή του κόσμου, τη γενική ανάσταση των νεκρών και την εσχάτη ημέρα της κρίσεως. Η προσδοκία των εσχάτων και τα φοβερά γεγονότα που θα ακολουθήσουν ώς την ημέρα της κρίσεως περιγράφονται στο Κοράνιο με τις πιο ζωηρές και εντυπωσιακές εικόνες. Με βάση τις ιδέες αυτές το Ισλάμ, στην πολύχρονη ιστορία του, ανέπτυξε μια ιδιαίτερη και ποικίλη μεσσιανική και εσχατολογική παράδοση, στην οποία δεσπόζουν οι μορφές του «κρυμμένου» ιμάμη των σιιτικών προσδοκιών και ελπίδων, και του Mahdī, του εσχατολογικού σωτήρα και λυτρωτή. Ο Mahdī, ο «ορθώς καθοδηγούμενος» και εσχατολογικός λυτρωτής, αν και άγνωστος στο Κοράνιο, περιγράφεται εκτενώς στην ισλαμική παράδοση και η σωτηριολογική του μορφή εξυφαίνεται μέσα στις εσχατολογικές και μεσσιανικές αντιλήψεις του πρώιμου Ισλάμ, που αρχίζουν να καλλιεργούνται, ήδη, από τον πρώτο αιώνα της Εγίρα, τα μέσα δηλαδή του 7ου αιώνα. Με την πάροδο του χρόνου οι εσχατολογικές αντιλήψεις διαδόθηκαν σε όλον τον ισλαμικό κόσμο και ευνόησαν και εξέθρεψαν διάφορα επαναστατικά κινήματα, τα οποία, παράλληλα με την εξάπλωση του Ισλάμ, προκάλεσσαν πολιτικές ανακατατάξεις και θρησκευτικές αποκλίσεις εντός του σώματος της μουσουλμανικής κοινότητας, και οδήγησαν στη δημιουργία διαφορετικών σχολών αλλά και κλάδων στο Ισλάμ, στους σουννίτες και τους σιίτες, με διακριτές και ανταγωνιστικές μεταξύ τους διδασκαλίες. Η κύρια διαφορά σουννιτών και σιιτών είναι πολιτική και επενδύθηκε με θρησκευτική ορολογία. Πρόκειται για τη μεγάλη διαμάχη περί ιμαμάτου και χαλιφάτου, για το ποιος δηλαδή θα έχει την εξουσία του Ισλάμ, ο ιμάμης των σιιτών ή ο χαλίφης των σουννιτών. Με το πέρασμα του χρόνου η πολιτική αυτή διαμάχη, λόγω των έντονων πολιτικών διεκδικήσεων και ανταγωνισμών εντός του σώματος της μουσουλμανικής κοινότητας, οδήγησε στην ανάπτυξη εσχατολογικών και αποκαλυπτικών αντιλήψεων, οι οποίες έχουν ως ιστορικό και θρησκευτικό σημείο αναφοράς αφενός μεν την κορανική εσχατολογία και αφετέρου τον σιιτικό θρήνο για το μαρτύριο του Άλη, και ιδιαίτερα του γιού του Χουσσεΐν στα Κέρβελα. Το μαρτύριο του Άλη και του Χουσεΐν που διακατέχει και συγκινεί το θρησκευτικό αίσθημα των σιιτών, αποτέλεσε την αφετηρία δημιουργίας μιας εκτεταμένης αποκαλυπτικής και εσχατολογικής φιλολογίας, σε έμμετρο και πεζό λόγο. Τη φιλολογία αυτή συνοδεύουν πολλές μυστηριακές θεατρικές παραστάσεις που διεκτραγωδούν το μαρτύριο των ιμαμών και αποτελούν μια μοναδική μορφή θρησκευτικού θεάτρου στο Ισλάμ. Δίπλα σε αυτά τα θρησκευτικά συναισθήματα των σιιτών, μεγάλη απήχηση έχει ο τονισμός της κορανικής Ώρας για τα έσχατα. Την Ώρα αυτή οι σιίτες την προσμένουν στο πρόσωπο του «κρυμμένου» Ιμάμη και στην ένδοξη επιστροφή του στο τέλος του κόσμου. Τη σωτηριολογική του αποστολή και την επιστροφή του με δόξα, λίγο πριν από τα έσχατα, για να σώσει την κοινότητά του και να οδηγήσει την ανθρωπότητα στην «ορθό οδό του Ισλάμ» συγκροτεί μια ολόκληρη εσχατολογική και μεσσιανική φιλολογία. Η αποκαλυπτική αυτή φιλολογία περιγράφει τη δεινή κατάσταση του κόσμου κατά τη στιγμή της επιστροφής του, τη σύντομη, σωτήρια βασιλεία του, κατά τα πρότυπα χιλιαστικών αντιλήψεων, η οποία θα αποτελέσει τη χρυσή εποχή κυριαρχίας του Ισλάμ στον κόσμο. Περιγράφει επίσης τα γεγονότα που θα ακολουθήσουν μετά το τέλος της βασιλείας του, δηλαδή τη συντέλεια του κόσμου, τη γενική ανάσταση των νεκρών και την εσχάτη ημέρα της κρίσεως. Με βάση τις αντιλήψεις αυτές εξυφαίνεται η εσχατολογική διδασκαλία για το μυστηριώδες σωτηριολογικό πρόσωπο του Μάχντη, το οποίο παίζει μεγάλο ρόλο σε πολλά λαϊκά κινήματα του Ισλάμ. Την πίστη αυτή μοιράζεται εξίσου ο σιιτικός και σουννιτικός κόσμος, που περιμένει την έλευση ενός τελευταίου αρχηγού της ισλαμικής κοινότητας, ο οποίος θα οδηγήσει στην «ευθεία οδό» του Ισλάμ την οικουμένη, θα φέρει τη δικαιοσύνη στη γη και θα προετοιμάσει την έλευση των εσχάτων. Γενικώς όμως στην ισλαμική παράδοση, σουννιτική και σιιτική, επικράτησε να νοείται ως εσχατολογικός σωτήρας άλλοτε ο Μάχντη, άλλοτε ο Ιησούς, και άλλοτε και οι δύο, με τον Μάχντη επικεφαλής και τον Ιησού βοηθό του στον αγώνα για την επικράτηση της δικαιοσύνης, την πάταξη της αδικίας και του κακού στον κόσμο, τον θρίαμβο του Ισλάμ και την προετοιμασία του για την ανάσταση και την τελική κρίση. Όπως οι σιίτες, έτσι και οι σουννίτες δέχονται ότι μαζί με τον Μάχντη θα έλθει ως βοηθός του και ο Ιησούς (‘Īsā), του οποίου η έλευση δεν θα είναι επιστροφή (raj‘a) αλλά κάθοδος (nuzūl) εξ ουρανού, όπου τον πήρε ο Θεός μετά τον επίγειο θάνατό του. Ο Ιησούς θα κυβερνήσει κατά τον νόμο του Μωάμεθ και θα προετοιμάσει την έλευση του Μάχντη. Στην ισλαμική ιστορία πρώιμη, μέσων χρόνων, νεότερη και σύγχρονη, εγέρθηκαν πρόσωπα τα οποία αυτοανακηρύχθηκαν Μάχντη και προσπάθησαν να ανατρέψουν την υπάρχουσα πολιτική κατάσταση της χώρας τους, που τελούσε κυρίως υπό το θέλημα των αποικιοκρατικών δυνάμεων. Σήμερα, τέσσερις δεκαετίες μετά την ισλαμική επανάσταση του Ιράν, το 1979, οι μεσσιανικές προσδοκίες είναι έντονες όσο ποτέ άλλοτε στη σύγχρονη σιιτική ιστορία. Ο παραλληλισμός του Αyatollāh Khomeynī με τον Μάχντη, ο οποίος έλαβε τον τιμητικό τίτλο του εκπροσώπου του εσχάτου ιμάμη και τον τίτλο του ιμάμη για πρώτη φορά στη νεότερη και σύγχρονη σιιτική ιστορία, μας θυμίζει συμπεριφορές των πρώιμων μεσσιανικών και αποκαλυπτικών κινημάτων. Η μόνη ειδοποιός διαφορά είναι ότι η θρησκευτική αυτή ιδεολογία στην περίπτωση του σύγχρονου Ιράν είχε ένα μεγάλο λαϊκό έρεισμα, και άλλαξε τον ρου της νεότερης κοσμικής ιστορίας της χώρας, στην οποία εγκαθιδρύθηκε η ισλαμική θεοκρατία ως το κατεξοχήν παράδειγμα της δίκαιης και θεϊκώς καθοδηγούμενης ισλαμικής κοινωνίας. Τα παραδείγματα αυτά μας βοηθούν να κατανοήσουμε τον τρόπο με τον οποίον εμπνέονται σύγχρονα ισλαμικά κινήματα μέσα και έξω από τον κόσμο του Ισλάμ. Η αποκαλυπτική και μεσσιανική αυτή φιλολογία αναπτύχθηκε σε περιόδους κρίσης του Ισλάμ, όταν υπήρχε ανάγκη να περιφρουρηθεί η ενότητα της ισλαμικής κοινότητας και να αναπτερωθεί το φρόνημα των πιστών της, και παραμένει ζωντανή συνυφαίνοντας το θρησκευτικό με το πολιτικό έως σήμερα. Αυτό φαίνεται από τα μεσσιανικικά κινήματα και δοξασίες των νεότερων και σύγχρονων καιρών, στα οποία αναφερόμαστε, και κυρίως από τον τρόπο που οργανώνεται ο πολιτικός μεσσιανισμός στο σύγρονο Ιράν, Ιράκ και Λίβανο. Η μελέτη ολοκληρώνεται με την παρουσίαση της σύγχρονης πολιτικής και θρησκευτικής ιστορίας του Ιράκ και του Λιβάνου, δύο χωρών με ισχυρές σιιτικές κοινότητες, οι οποίες είχαν παράλληλες ιστορικές διαδρομές, κάνοντας όμως διαφορετική χρήση της θρησκευτικής τους ταυτότητας και της μεσσιανικής ιδεολογίας, ορμώμενες από τις πολιτικές των καιρών τους και των κρατούντων, αλλά και από τις εξαρτήσεις των χωρών τους από τις Μεγάλες Δυνάμεις της εποχής τους και των εσωτερικών πολτιτικών πραγματικοτήτων και συμφερόντων. Έτσι στο Ιράκ, αν και ο σιιτικός πληθυσμός είναι μεγάλος, συνέχισε να ζει κάτω από σουννιτικές πολιτικές εξουσίες σε δύσκολες συνθήκες, διατηρώντας παραλλήλως μια εσωτερική στάση στα θέματα της θρησκείας του, και έχοντας ως πρόσθετα στοιχεία ενδυνάμωσης της θρησκευτικής τους ταυτότητας, αφενός μεν την εγγύτητα με το Ιράν και αφετέρου την κυριαρχία των ιερών τόπων του αραβικού σιιτικού Ισλάμ, με κατεξοχήν σημαντικότερα θρησκευτικά κέντρα τα Κέρβελα και την Νατζάφ. Στον Λίβανο αναπτύχθηκε σταδιακά ένας μαχητικός πολιτικός σιιτικός μεσσιανισμός, με ποικίλους εκφραστές, και με πιο αντιπροσωπευτικό το κίνημα της Hizbollāh, το οποίο, ακόμη έως σήμερα διαδραματίζει έντονο πολιτικό ρόλο τόσο στην εσωτερική πολιτική της χώρας όσο και στην εξωτερική. Γίνεται λοιπόν σαφές ότι τα ποικίλα σημερινά γεγονότα στον κόσμο του Ισλάμ δεν είναι άμοιρα των εσχατολογικών και μεσσιανικών αντιλήψεων. Η μορφή μάλιστα του «κρυμμένου» ιμάμη ή Μάχντη και η αναμονή του ως σωτήρα του Ισλάμ, που θα αποκαταστήσει την κυριαρχία του σε όλον τον κόσμο, έθρεψε κατά καιρούς και τρέφει ακόμη και σήμερα όνειρα και προσδοκίες του ισλαμικού κόσμου. Το έργο συνοδεύεται από πηγές, εκτενή ειδική βιβλιογραφία, και Ευρετήρια κορανικών χωρίων, ονομάτων και πραγμάτων.