Αύγουστος Μπαγιόνας (1931-2005)
Οφειλόμενος καθυστερημένος αποχαιρετισμός σ' έναν επαναστάτη μαρξιστή φιλόσοφο
Αρχές Αυγούστου συμπληρώθηκε ένας χρόνος από τότε που «έφυγε» από τη ζωή (πέθανε από καρδιά στην Αθήνα 2 Αυγούστου και κηδεύτηκε στις 8 στην Πάτρα) ο Αύγουστος Μπαγιόνας, κορυφαίος φιλόσοφος του τόπου και γνωστός σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες απ’ τη συμμετοχή του σε διεθνή συνέδρια φιλοσοφίας αλλά κυρίως απ’ τα δημοσιεύματά του σε έντυπα διαφόρων ευρωπαϊκών γλωσσών.
Ο Αύγουστος Μπαγιόνας που γεννήθηκε στην Πάτρα το 1931 σπούδασε φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας και στα Πανεπιστήμια της Σορβόνης και του Εδιμβούργου. Καθηγητής φιλοσοφίας δίδαξε πρώτα στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και στην συνέχεια στην Πάντειο και τα Πανεπιστήμια Κρήτης και Πατρών.
Τα συγγραφικά ενδιαφέροντα του μαρξιστή φιλοσόφου Α. Μπαγιόνα αρχίζουν απ’ την αρχαία ελληνική φιλοσοφία, τη φιλοσοφία του γαλλικού Διαφωτισμού, το γερμανικό ιδεαλισμό (κυρίως φιλοσοφία του Χέγκελ) και φτάνουν στο Μαρξ και το μαρξισμό και από εκεί στη νεοελληνική φιλοσοφική σκέψη, μαρξιστική και μη (Δ. Γληνός, Χ. Θεοδωρίδης, Γ. Ιμβριώτης, Ε. Παπανούτσος), την κριτική του ανορθολογισμού και του νεοορθόδοξου σκοταδισμού και τη φιλοσοφία της ιστορίας (πρώτη μη ολοκληρωμένη καταγραφή: Π. Νούτσος: Αύγουστος Μπαγιόνας στο: «ΟΥΤΟΠΙΑ», Νο 66, Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 2005, σελ.19-21).
Αφησε, λοιπόν, πίσω του μεγάλο σε έκταση, πλούσιο σε ποικιλία θεμάτων και πολύ αξιόλογο και σημαντικό έργο.
Σαν στοχαστής ο Αύγουστος Μπαγιόνας διακρίνονταν για τη βαθιά και ευρύτατη φιλοσοφική του κατάρτιση, ενώ υπήρξε βαθύς γνώστης όλων των παλιότερων, νεότερων και σύγχρονων φιλοσοφικών ρευμάτων με συνεχή, μόνιμη και συστηματική παρακολούθηση της σχετικής βιβλιογραφίας.
Ξεχώριζε για τη σπάνια και πολύ εντυπωσιακή γνώση των πηγών που του επέτρεπε να κινείται με θαυμαστή ευχέρεια, μεγάλη άνεση, βεβαιότητα και σιγουριά στο χώρο της φιλοσοφίας καθώς και των άλλων πνευματικών του ενδιαφερόντων.
Δεν έγραφε μόνο αλλά ταυτόχρονα διάβαζε-μελετούσε διαρκώς ό,τι προκαλούσε το ενδιαφέρον του και επιπλέον ξαναεπέστρεφε συχνά στη μελέτη έργων που είχε ήδη μελετήσει, όπως π.χ. τα τελευταία χρόνια, τη Φαινομενολογία του πνεύματος του Χέγκελ, Υλισμό και Εμπειριοκριτικισμό του Λένιν, έργα του Στάλιν κ.λπ. κ.λπ. Εγραφε και μελετούσε διαρκώς. Το βιβλίο ήταν μόνιμος σύντροφός του. Ζούσε με τα βιβλία με το δικό του σπάνιο και ιδιαίτερο τρόπο: όχι σαν επίδειξη υψηλής κατάρτισης, πολύπλευρης μόρφωσης και παιδείας αλλά σαν ζωντανή πηγή του ερευνητικού-δημιουργικού, διεισδυτικού και οξυδερκούς, μα πρώτα απ’ όλα έξοχου συνθετικού πνεύματος του. Μελετώντας το παρόν και ερευνώντας το παρελθόν, συνέδεε το παρελθόν διαλεκτικά με το παρόν και το μέλλον, στην υπηρεσία πάντα της προόδου και της κοινωνικής επανάστασης.
Η Φιλοσοφία ήταν ο πρώτος μεγάλος, μόνιμος και αιώνιος έρωτάς του. Πράγματι, «ο Μπαγιόνας ήταν «κατ’ εξοχήν» φιλόσοφος» (Ε. Μπιτσάκης). Ο δεύτερος μεγάλος έρωτάς του ήταν η Ιστορία, για την οποία τον τελευταίο καιρό σχεδίαζε τη συγγραφή σχετικού έργου που δυστυχώς ο πρόωρος και αδόκητος θάνατός του ματαίωσε τη συγγραφή του, στερώντας το έτσι απ’ τη φτωχή πνευματική ζωή του τόπου και όχι μόνο.
Όμως τα πνευματικά ενδιαφέροντα του επαναστάτη μαρξιστή φιλοσόφου Α. Μπαγιόνα δεν περιορίζονταν μόνο στη Φιλοσοφία και την Ιστορία, αγκάλιαζαν επιπλέον την Κοινωνιολογία, Ψυχολογία, Λογοτεχνία, Παιδεία, Μουσική κ.λπ. αλλά και την Πολιτική που παρέμενε πάντα στο κέντρο των ενδιαφερόντων και συγκέντρωνε την ιδιαίτερη προσοχή του.
Σχετικά με τα νέα και επίκαιρα ιδεολογικο-πολιτικά ζητήματα ο Αύγουστος Μπαγιόνας διαπίστωσε έγκαιρα την επικίνδυνη αναβίωση και άνθιση του ανορθολογισμού στις μέρες μας και επισήμανε την αναγκαιότητα ανασκευής αυτού του αντιδραστικού ρεύματος ως αναπόσπαστο τμήμα της γενικότερης ιδεολογικής ταξικής πάλης δηλ. της πάλης του μαρξισμού ενάντια στην αντιδραστική αστική ιδεολογία στο σύνολό της και θεωρούσε «επιτακτικό το καθήκον της πάλης κατά του ανορθολογισμού και του σκοταδισμού που τα τελευταία χρόνια λυμαίνεται το δυτικό κόσμο και ιδιαίτερα τη χώρα μας, προσβάλλοντας ακόμα και προοδευτικούς ή έστω προοδευτικοφανείς διανοούμενους» (Α. Μ. 1982). Στην πάλη κατά του ανορθολογισμού εκτιμούσε ιδιαίτερα το έργο «Die Zerstoerung der Vernunft» (Βερολίνο 1954) του Ούγγρου ρεβιζιονιστή Georg Lukacs για τη σχεδόν ολοκληρωμένη - παρά τις όποιες ελλείψεις και τα υπαρκτά σοβαρά λάθη - και εύστοχη κριτική στο γερμανικό ιρασιοναλισμό (=ανορθολογισμό), χωρίς να συμμερίζεται τις λαθεμένες και ρεβιζιονιστικές απόψεις του. Είναι γνωστό ότι ο Georg Lukacs στο σημαντικό και ογκώδες έργο του υποκαθιστά την πρωταρχική βασική αντίθεση-πάλη μεταξύ υλισμού-ιδεαλισμού (σελ. 6 και 74) με την πάλη μεταξύ ρασιοναλισμού-ιρασιοναλισμού, που αποτελούν μόνο τμήμα της πρωταρχικής πάλης, υπερτονίζει την πάλη μεταξύ διαλεκτικής-μεταφυσικής σε βάρος του βασικού ζητήματος της φιλοσοφίας μ’ αποτέλεσμα την υποβάθμιση στην καλύτερη περίπτωση και στη χειρότερη την εξάλειψη-άρνηση του βασικού ζητήματος της φιλοσοφίας, κάτι που ανοιχτά ομολογεί-παραδέχεται αργότερα και ο ίδιος ο Georg Lukacs: σ’ αντίθεση με τους Στάλιν-Ζντάνοφ που θεωρούν «ολόκληρη την ιστορία της φιλοσοφίας ως πάλη μεταξύ υλισμού και ιδεαλισμού»… «Die Zerstoerung der Vernunft θέτει μια άλλη αντίθεση στο κέντρο της θεώρησης, δηλ. την πάλη μεταξύ ρασιοναλιστικής και ιρασιοναλιστικής φιλοσοφίας» (Georg Lukacs: Gelebtes Denken, eine Autobiographie im Dialog, σελ. 166 και 141-142, Frankfurt 1981).
Ο μαρξιστής Α. Μπαγιόνας δεν έμεινε ποτέ κλεισμένος στους «τέσσερις τοίχους» του γραφείου του και στις αίθουσες πανεπιστημιακής διδασκαλίας αλλά πήρε δραστήρια μέρος και μαχητικά στην ιδεολογική ταξική πάλη των ημερών του. Σημαντικότατη, σ’ αυτή την κατεύθυνση, υπήρξε η συμβολή του στην κριτική αναίρεση του αντιδραστικού νεοορθόδοξου ρεύματος στην οποία πρωτοστάτησε. Εμμένοντας με συνέπεια σε μαρξιστικές θέσεις αντιμετώπισε με την απαιτούμενη σοβαρότητα το σκοταδιστικό ρεύμα της λεγόμενης «νέας ορθοδοξίας» που «ήκμασε στο τέλος της δεκαετίας του 1970 και στις αρχές της δεκαετίας του 1980» (Α. Μπαγιόνας), εξαπολύοντας εναντίον των εκπροσώπων του (Χρ. Γιανναρά, Κ. Μοσκώφ, Κ. Ζουράρι, κ.λπ.) μια σφοδρότατη αλλά τεκμηριωμένη πολεμική (για τη σειρά άρθρων Π. Νούτσος: Αύγουστος Μπαγιόνας στο: «ΟΥΤΟΠΙΑ», Νο 66, Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 2005 σελ. 21).
Ας μνημονευτεί εδώ μόνο το εξαιρετικά τεκμηριωμένο υπόμνημα του Α. Μπαγιόνα που υπέβαλε στην Πάντειο για την περίπτωση του θεολόγου Χρ. Γιανναρά, (υποψήφιου τότε για την έδρα της φιλοσοφίας), που αποτελεί καταπέλτη όχι τόσο για τις αντιδραστικές του απόψεις αλλά προπαντός για την αγραμματοσύνη του σε φιλοσοφικά ζητήματα, και καταλήγει: «νομίζω ότι ο κ. Γιανναράς οψιμαθής και αυτοδίδακτος στις φιλοσοφικές σπουδές είναι ακατάλληλος για την πλήρωση της έδρας της Φιλοσοφίας της Παντείου Σχολής».
Αξίζει να σημειωθεί ότι το υπόμνημα του Μπαγιόνα για το Γιανναρά δεν δέχτηκε να δημοσιεύσει κανένα απ’ τα έντυπα της επίσημης ρεβιζιονιστικής Αριστεράς – ενέργεια πολύ αποκαλυπτική για την τότε στάση της και χαρακτηριστική για τη μετέπειτα ως τα σήμερα αντεπαναστατική της πορεία: «πρέπει να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στην «Πολιτιστική» που δέχτηκε να δημοσιεύσει το υπόμνημα που υπέβαλα στην Πάντειο και την λύπη μου για την απροθυμία άλλου περιοδικού να το δεχτεί» (Α. Μπαγιόνας: ο νεοσκοταδισμός στη φιλοσοφία, στο: «Πολιτιστική», τεύχος 18, Απρίλιος 1985, σελ.24-35). Για δε τη στάση των ρεβιζιονιστών «Κ»ΚΕ κ.λπ. σημειώνει: «ερωτηματικά προκαλεί η υποτονική και ανεπαρκής αντίδραση μεγάλου μέρους της Αριστεράς τόσο στην υπόθεση Γιανναρά όσο και στα πιο πρόσφατα συμπτώματα νεοσκοταδισμού που εμφανίστηκαν» (στο ίδιο, σελ. 25).
Αυτά συνέβαιναν γιατί ήδη στην ηγεσία του χρουστσωφικού σοσιαλδημοκρατικού «Κ»ΚΕ κυριαρχούσαν οι νεοορθόδοξες απόψεις, τις οποίες εκπροσωπούσε εντελώς ανοιχτά ο Κ. Μοσκώφ, στέλεχος του ΚΜΕ στη Θεσσαλονίκη που είχε προφανώς τη στήριξη της ηγεσίας, ο οποίος υποκαθιστώντας το μαρξισμό με αντιδραστικές θρησκευτικές απόψεις και αντικαθιστώντας τη μαρξιστική ορολογία με θεολογική ορολογία, πρόσφερε στα μέλη και τους οπαδούς του ΚΚΕ μια ρώσικη σαλάτα αντιμαρξιστικών χρουστσωφικών ρεβιζιονιστικών και αντιδραστικών «χριστιανικών» σκοταδιστικών νεορθόδοξων απόψεων, στις οποίες άσκησε οξύτατη κριτική ο Αύγουστος Μπαγιόνας, ο οποίος εξαιτίας αυτής της διαμάχης και της σαφούς φιλονεοορθόδοξης στάσης της ηγεσίας «αγανακτισμένος αποχώρησε από το ΚΚΕ» (Ε. Μπιτσάκης).
Σε κείνη την περίοδο οι Γιανναράς, Μοσκώφ, Ζουράρις, κυριολεκτικά αγράμματοι σε φιλοσοφικά ζητήματα, φλυαρούσαν αυτογελοιοποιούμενοι, διαδίδοντας αντιδραστικές ασυνάρτητες απόψεις, και έβριζαν τους πάντες, όπως ο Μοσκώφ που αποθρασυμένος σε άρθρο του στα «ΝΕΑ» έφτασε στο πιο ακραίο σημείο γελοιότητας και αντιδραστικότητας να μιλά για «νεοφασισμό» και να ισχυριστεί για τον Μπαγιόνα ότι «μένει να ζητήσει την εξορία τους στην Γυάρο ή στο Μακρονήσι» και ότι τάχα «ζητά αν και γόνος της μεγάλης εβραϊκής κοινότητας ν’ ανοίξουν νέα Νταχάου όπου θα εγκλειστούν αναθεωρητές, χεγγελιανοί και νεοορθόδοξοι, αλλά και οι κακοί εκείνοι κομμουνιστές που μελετούν την παραδομένη ιδεολογία…» («ΝΕΑ», 8/7/ 1985 και αναδημοσίευση «Πολιτιστική», τ.22, σελ. 18, Αύγουστος 1985).
Σ’ αυτή τη διαμάχη ο «Ριζοσπάστης» «δεν διευκρίνιζε τη θέση του» όχι «επειδή η ηγεσία του ΚΚΕ πάντα υποκλίνονταν μπροστά στους αστούς που έρχονταν στην αριστερά» αλλά επειδή στην ηγεσία του χρουστσωφικού σοσιαλδημοκρατικού «Κ»ΚΕ και του «Ριζοσπάστη» κυριαρχούσαν ήδη, απ’ τις αρχές, αν όχι νωρίτερα, της δεκαετίας του ΄80, αντιδραστικές νεοορθόδοξες απόψεις, κυριαρχία που στα επόμενα χρόνια δυνάμωσε και οδήγησε στη συγχώνευση των χρουστσωφικών ρεβιζιονιστικών απόψεων με τις αντιδραστικές νεοορθόδοξες απόψεις (Ζουράρις-Κανέλλη, στενές σχέσεις με την αντιδραστική ηγεσία της εκκλησίας και το χουντοΧριστόδουλο, ταυτότητες κ.λπ. κλ.π).
Τελευταία προετοίμαζε τη συγκέντρωση σ’ ένα τόμο των σχετικών σημαντικών άρθρων συμπληρωμένα, αλλά δυστυχώς δεν πρόλαβε να πραγματοποιήσει την έκδοσή του.
Είναι πολύ θετικό και σημαντικό που ο Ευτύχης Μπιτσάκης κατέθεσε δημοσίως τη μαρτυρία του τόσο για τη γνωστή και σε μας συζήτηση στο «Κ»ΚΕ πάνω στο αντιδραστικό νεοορθόδοξο ρεύμα, μ’ αφορμή το θάνατο του Α. Μπαγιόνα (Ε. Μπιτσάκης: στερνό αντίο στον Αύγουστο Μπαγιόνα, «ΠΡΙΝ», 16/10/2005, σελ. 20) όσο προπαντός και για τη στάση της σοσιαλδημοκρατικής ηγεσίας και εκείνη του Αύγουστου Μπαγιόνα επειδή συμβάλει στη διαμόρφωση μιας πιο ολοκληρωμένης και ακριβούς εικόνας για τα τεκταινόμενα τότε στο χώρο του χρουστσωφικού «Κ»ΚΕ.
Στον κύκλο των διανοουμένων ο μαρξιστής Μπαγιόνας είχε όχι άδικα τη φήμη του «σταλινικού». Μέσα στην ιδεολογικο-πολιτική θολούρα που επικρατεί στη «μεταπολιτευτική» περίοδο ως τα σήμερα είναι αλήθεια πως ο Αύγουστος Μπαγιόνας είναι ο μόνος που σε πολιτικό επίπεδο κινήθηκε σε επαναστατική μαρξιστική κατεύθυνση (χωρίς να παραβλέπεται η συμβολή άλλων διανοουμένων στην πάλη κατά του ανορθολογισμού, νεορθόδοξων απόψεων, σκοταδισμού, φασισμού, ρατσισμού κ.λπ.), πράγμα που αποτυπώνεται, ανάμεσα στ’ άλλα, καθαρά και με σαφήνεια και στο άρθρο με τίτλο «η σταλινική εξουσία στην ΕΣΣΔ» («Ελευθεροτυπία», «ΙΣΤΟΡΙΚΑ», Ιωσήφ Στάλιν, τευχ. 202, 11 Σεπτεμβρίου 2003, σελ. 44-49) στο οποίο: α) αντιτάσσεται και ανασκευάζει το μύθο της «εξομοίωσης Χίτλερ-Στάλιν» και υπερασπίζει το Στάλιν, β) θεωρεί τη σταλινική ΕΣΣΔ σοσιαλιστική χώρα, γ)μιλάει για «σταλινική εξουσία στην ΕΣΣΔ» που «οικοδόμησε νέο κοινωνικό σύστημα ανατρέποντας τον καπιταλισμό» δ)μιλάει για «σταλινισμό» και «σταλινική θεωρεία», ε) θεωρεί ότι με το 20ο Συνέδριο του ΚΚΣΕ (Φλεβάρης 1956) «άρχισε η αντισταλινική εκστρατεία του Χρουστσώφ», στ) ότι με τον Χρουστσώφ άρχισε το πισωγύρισμα στον καπιταλισμό στη Σοβιετική Ενωση ή αλλιώς: «όπως σωστά παρατήρησε ο Μ. Θεοδωράκης («Ελευθεροτυπία» 5/5/2003) με τον Χρουστσώφ άρχισε η σήψη του υπό οικοδόμηση σοσιαλιστικού κοινωνικού σχηματισμού».
Απ’ την εντελώς σύντομη, μερική (ανορθολογισμός, νεοορθόδοξος σκοταδισμός, σοσιαλισμός ΕΣΣΔ) και ελλιπέστατη βέβαια αναφορά, γίνεται φανερό πως ο Αύγουστος Μπαγιόνας ανήκει σε κείνους τους στοχαστές που είχε τη θέληση και την ικανότητα να συλλάβει και να εκφράσει την τάση της εποχής του, να εκφράσει τις ανάγκες της, να στρατευτεί με το έργο του στο πλευρό της εργατικής τάξης και να συντονίσει τα βήματά του με το βήμα της ιστορίας – ερχόμενος σε ρήξη και με το χρουστσωφικό ρεβιζιονισμό παρά τα όποια κατάλοιπα στο έργο του – κι ακριβώς σ’ αυτό συνίσταται η ιδιαίτερα σημαντική συμβολή του στην υπεράσπιση του επαναστατικού μαρξισμού σε μια εξαιρετικά δύσκολη και θολή ιστορική περίοδο, όπως η σημερινή, που πληθώρα αντιμαρξιστικά «άχυρα» προβάλλονται ως «μαρξισμός» αλλά και η μεγάλη αξία του συνολικού του έργου - έργο που ασφαλώς αποτελεί πολύτιμη παρακαταθήκη για τη νεολαία του τόπου η οποία πρέπει να μελετήσει ολόκληρο το σημαντικό έργο του.
Ο θάνατος του επαναστάτη μαρξιστή φιλοσόφου Α. Μπαγιόνα αποτελεί μεγάλη απώλεια για την πνευματική ζωή της χώρας και αφήνει δυσαναπλήρωτο κενό τόσο στη μαρξιστική σκέψη όσο και στον προοδευτικό στοχασμό γενικότερα.